W latach ’90 XX wieku nastąpił okres nasilającego się trendu transformacji modeli funkcjonowania systemów elektroenergetycznych w wielu państwach świata. Trendy te silnie oddziaływały i inspirowały mniej innowacyjne kraje. Pokłosiem obranych kierunków zmian jest liberalizacja rynku energii. Wg Szablewskiego, liberalizacja ta obejmuje „złożony zespół reform, których celem jest uruchomienie rynkowych lub quasi rynkowych mechanizmów funkcjonowania przedsiębiorstw oraz tworzenie warunków, aby tego rodzaju mechanizmy mogły efektywnie działać”.[1]
Nowe podejście do gospodarowania sektorem energetycznym oznacza również zerwanie z tradycyjnym modelem ich funkcjonowania – monopolem państwowym.
Działalność monopolu państwowego była motywowana z jednej strony ułomnością rynku[2] jako takiego. Z drugiej zaś, regulacja publiczna miała być efektywnym substytutem samoregulacji rynkowej. Konsekwencje powyższych założeń takich jak:
- wysokie koszty prowadzenia nieelastycznych przedsiębiorstw regulowanych przez państwo,
- przekonanie, że powstanie regulacji sektorów sieciowych motywowane jest względami ochrony odbiorców,
- biurokratyczna struktura procesów decyzyjnych,
- często polityczny tryb obsadzania stanowisk decyzyjnych i wynikający z nich brak kompetencji kadry zarządzającej,
doprowadziły do powolnej transformacji sektora elektroenergetycznego. Pomimo stale wdrażanych zmian, tradycyjne podejście do rynku wytwarzania i dystrybuowania energii, blokuje i opóźnia wdrażanie procesu liberalizacji. Częstymi argumentami strony przeciwnej zmianom jest trwanie przy stanowisku, że energia elektryczna jest towarem strategicznym a jej produkcja przez przedsiębiorstwa prywatne może stać się zagrożeniem dla bezpieczeństwa i trwałości dostaw. Należy jednak pamiętać, że za hamowaniem liberalizacji kryje się konflikt interesów.
Liberalizacja rynku energii miała swoje początki w Stanach Zjednoczonych, jednak największą rolę w upowszechnianiu jej odegrała Wielka Brytania. Proces uwalniania rynku energii polegał na równoczesnej prywatyzacji przedsiębiorstw energetycznych oraz oddzieleniu wytwarzania energii elektrycznej od jej przesyłu i dystrybucji. Było to jednoznaczne z rozwiązaniem działalności krajowego monopolisty. Wcześniejsze doświadczenia z przeprowadzenia reform w brytyjskich sektorach sieciowych – telekomunikacyjnym i kolejowym, umożliwiły wykształcenie się dojrzałego i zweryfikowanego empirycznie modelu zmian w elektroenergetyce.
W ślad za USA i Wielką Brytanią podążyły kraje Unii Europejskiej, które w ramach jednolitego, wspólnego europejskiego rynku energii, przeprowadzają powyższy proces. Rozwiązania stosowane w UE pozwalają na wybranie dostawców energii oferujących korzystne warunki, najczęściej cenowe. Właśnie cena stała się głównym motywem wprowadzania długotrwałego i dogłębnego procesu liberalizacji.
Liberalizacja rynku energii w krajach unijnych jest procesem niejednorodnym. Wynika to z różnic kultur energetycznych poszczególnych państw. Pomimo występujących rozbieżności, udaje się realizować założenia procesu liberalizacji polegających na:
- likwidowaniu monopoli w sektorze dostaw energii,
- wprowadzeniu zasad konkurencji w fazach wytwarzania, obrotu i dystrybucji energii,
- wprowadzeniu handlu energią na giełdzie towarowej,
- obniżeniu kosztów dostawy energii oraz poprawie jakości obsługi klientów,
- możliwości wyboru dostawcy oraz rodzaju produktu i usługi przez odbiorców.[5]
Początek transformacji systemowej z roku 1989 roku oraz wejście w życie ustawy o likwidacji „Wspólnoty Węgla Kamiennego i Wspólnoty Energetyki i Węgla Brunatnego” z 1990 roku, stały się początkiem liberalizacji sektora elektroenergetycznego w Polsce.[6] Proces ten wprowadzał wiele zmian w dotychczasowym funkcjonowaniu oraz pojmowaniu krajowej branży energetycznej, a najważniejszymi były:
- powołanie do życia Polskich Sieci Elektroenergetycznych S.A. (PSE S.A.) (1990r.),
- utworzenie kilku grup wytwórców energii elektrycznej,
- powstanie 15 spółek dystrybucyjnych,
- zapoczątkowanie prywatyzacji państwowych przedsiębiorstw elektroenergetycznych, polegającej na zmianie ich statusu prawnego na spółki ze 100-procentową własnością Skarbu Państwa,
- likwidacja subsydiowania skrośnych[7] odbiorców,
- tworzenie porozumień dotyczących obrotu hurtowego energią elektryczną pomiędzy trzema filarami nowego sektora elektroenergetycznego[8],
- uchwalenie nowego prawa energetycznego[9] (1997r.), którego najważniejszymi postanowieniami były:
- powołanie do życia Urzędu Regulacji Energetyki,
- koncesjonowanie wytwarzania, przesyłu i dystrybucji energii,
- obowiązek opracowania przez przedsiębiorstwa energetyczne planów rozwoju,
- wprowadzenie szczegółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz rozliczania w obrocie energią elektryczną (2000r.),
- obowiązek zakupu energii elektrycznej ze źródeł niekonwencjonalnych i odnawialnych (2000r.),
- opracowanie i wdrażanie dokumentu programowego „Polityka energetyczna Polski do roku 2025” z późniejszymi aktualizacjami (2004r. – po wejściu do UE),
- prawo do zmiany sprzedawcy energii elektrycznej przez odbiorców (2007r.)[10]
Polski rynek elektroenergetyczny po 2000 roku działa w oparciu o trzy dokumenty określające główne cele rynku i sposoby ich realizacji, podstawowe mechanizmy działania rynku oraz szczegółowe mechanizmy działania rynku. Zaś najważniejszymi priorytetami są stabilność systemu elektroenergetycznego, integralność sieci zasilającej oraz niezawodność i jakość dostawy energii elektrycznej.[14] Polska elektroenergetyka podlega zmianom wywoływanym zarówno pod naciskiem wymogów prawnych Unii Europejskiej jak i zmieniającej się sytuacji politycznej i społecznej. Należy jednak podkreślić, że w chwili obecnej największy wkład w transformację sektora ma i będzie miała w przyszłości ochrona środowiska.
Bibliografia:
[1] Szablewski. Liberalizacja rynku energii a bezpieczeństwo dostaw energii
[2]„ Koncepcja ta uzasadnia niezdolność rynku do osiągania ekonomicznie efektywnych lub społecznie pożądanych rozwiązań” wynikających z przypisywania procesom wytwarzania i dostarczania energii cech monopolu naturalnego, przypisywaniu energii elektrycznej statusu dobra o strategicznych znaczeniu oraz traktowania jej w kategoriach użyteczności publicznej. – Szablewski.
[5] „Liberalizacja rynku energetycznego w Polsce i zobowiązania wobec UE”, Ireneusz Miciuła, Zarządzanie i Finanse Journal of Management and Finance Vol. 12, No. 3/1/2014Liberalizacja rynku energetycznego w
[6] Krawiec, „Energia”, Difin, Warszawa 2008, str. 131
[7] pokrywanie kosztów jednego rodzaju wykonywanej działalności gospodarczej lub kosztów dotyczących jednej grupy odbiorców przychodami pochodzącymi z innego rodzaju wykonywanej działalności gospodarczej lub od innej grupy odbiorców – http://www.serwisprawa.pl/
[8] wytwarzanie, przesył, dystrybucja
[9] Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne (DzU z 1997 r., nr 54, poz. 348 ze zm.)
[10] Zgodnie z zasadą TPA (Third Party Access) warunkiem i gwarancją istnienia wolnego rynku energii jest zasada dostępu stron trzecich do sieci, dzięki której odbiorcy końcowi mogą indywidualnie i swobodnie wybierać sprzedawcę energii, który zaoferuje najkorzystniejsze warunki sprzedaży, nadal korzystając z sieci energetycznej przedsiębiorstwa sieciowego (Operatorów Systemów Dystrybucyjnych). W praktyce zasada TPA sprowadza się do dokonywania zakupów energii elektrycznej i usług jej dystrybucji w oparciu o dwie osobne umowy – Powstanie rynku energii w Polsce – www.pge.pl
[14] Krawiec, „Energia”, Difin, Warszawa 2008, str. 131
